30 Stara pravoslavna crkva. Postoje dokumenti da je u Bjelušinama postojala jedna ćelija za molitve (kuća sa stanom koji je početkom 19. vijeka bio u ruševnom stanju) u kojoj su se obavljali vjerski obredi pravoslavaca. Mostarski pravoslavci obratili su se mostarskom kadiji s molbom da im izda odobrenje za popravak te crkve. Kadija je formirao komisiju koja je utvrdila stvarno stanje ruševine kao i njene dimenzije. Na osnovu rezultata te procjene šejhul-islam i muftija Sejid Abdulvehab izdao je fetvu da se crkva koja je dotrajala može na istim temeljima i u istim dimenzijama opraviti s naglaskom da „u vezi ovoga ne smije se od raje tražiti ni jedno zrno, ni jedna akča, niti crkva smije biti veća od prethodne ni za jedan pedalj, čak ni za jedan prst.” Tako se 1833. godine počela graditi Stara pravoslavna crkva, a dovršena je 1835. godine. Sam njen oblik i veličina, kao i ukopan pod radi dobivanja visine, svjedoče o vremenu u kojem je izgrađena, o vremenu kada nije bilo uobičajeno graditi vjersku građevinu izuzev džamije. Njen krov se jedva vidi iza ograde i ničim se ne razlikuje od krova obične kuće. Na ovoj crkvici vidi se utjecaj dalmatinske graditeljske škole, bar što se zvonika tiče. Iste godine ju je na Čistu nedjelju osvještao vladika Josif i promijenio joj ime od hrama Pokrova u hram Roždestva Presvete Bogorodice. Za vrijeme rata 1992-1995, crkva je pretrpila teška oštećenja, a 1996. godine crkva je obnovljena.
Srpska škola je u Mostaru postojala još krajem 18. vijeka, poznata i po nazivu Mostarska stara škola, vjerovatno obična malena kućica, koja je u dvije učionice primala po 130 učenika. Ovo saznajemo iz narodne predaje jer pouzdanih dokaza o njoj nema. Stoga je na inicijativu članova mostarske srpske opštine, 23. maja 1855. g. započela gradnja temelja za novu školu. Da bi se završila, mostarska srpska opština se morala zadužiti i na kraju je za „sto ćesa” niknula zgrada. Odmah ispod Stare pravoslavne crkve, u hladu stoljetnih košćela, 15. aprila 1856. godine svečano je otvorena škola za srpske đake. Još je nazivana i „škola pod košćelom“. Zbog stručno obrazovanih učitelja, ova škola je bila na glasu kao jedna od najboljih srpskih škola u Bosni i Hercegovini. Objekat je stradao u toku rata 1992-1995, a nakon rata zgrada je do 2020. godine djelimično obnovljena, trenutno u prizemlju zgrade djeluje Prosvjetina škola.
Saborna crkva svete Trojice bila je, u vrijeme kad je izgrađena, 1873. godine, najveća pravoslavna crkva u BiH. Sama gradnja je išla dosta sporo, što zbog veličine hrama, što zbog nedostatka sredstava koje je taj kapitalan projekt tražio. Većinu troškova za izgradnju su izdvojili mostarski pravoslavci, a oni koji nisu mogli izdvojiti novac su to nadoknađivali radom na crkvi, dok je sultan Abdul Aziz je priložio 100 000 groša za izgradnju. Gradnja Stare pravoslavne crkve počela je 15. marta 1863. godine, dovršena je na jesen 1873. godine, a osveštana je na Lučin dan 1873 godine.
Gradnju hrama započeo je Spasoje Vulić iz Popova polja, ali su mu vodeći ljudi Srpske pravoslavne opštine u Mostaru otkazale ugovor zbog omaški prilikom gradnje, pa ju je dovršio Andrej Damjanov, neimar iz Makedonije, koji je prije toga uradio Sabornu crkvu u Sarajevu. Momir Korunović je početkom 1930-ih godina projektirao prelijepu kapiju kroz koju se ulazi na crkveno zemljište. Izgradnja nove impozantne crkve u bizantskom stilu s 30-metarskim zvonikom i s četiri kupole u pozadini, završena je 1873. godine. Saborna crkva svete Trojice je zapaljena 15. juna 1992, a nedugo zatim i minirana, pri čemu su ostali samo dijelovi vanjskih zidova i ulaza. Obnova Saborne crkve u Mostaru još traje.
“Centar za informaciju u dokumentaciju Mostar – Cidom” i facebook grupa “Bosna i Hercegovina- fotoenciklopedija” došli su u posjed vrlo vrijednih fotografija grada Mostara iz 1890. – 1891. godine.
U narednom periodu ćemo krenuti u poglede na grad Mostar iz tog perioda, uz kratke osvrte na objekte koji se vide na slici, a služeći se našom dosadašnje prikupljenom dokumentacijom i literaturom.
Na osnovu stanja, postojanja ili nepostojanja nekih objekata, sa sigurnošću se može utvrditi da se radi o zimskom periodu između 1890. i 1891. godine.
Radi se o četiri fotografije – panorame koje prikazuju Mostar, pretežno na lijevoj obali rijeke Neretve, počevši sa sjevera, od Sjevernog logora, pa do juga i naselja Luka, s tim da se donja tačka ove mahale, Šarića džamija, ne vidi na ovim fotografijama.
Na ove četiri fotografije pogled smo zaustavili na 33 objekta ili područja, i uz zaokruženi pogled na slici, dali kratki opis onoga što se vidi na fotografiji.
(Cidom Mostar/BiH fotoenciklopedija)
(Džabirov, Vrančić, Špago)
